مقدمه

یک تکنسین، کابل های زیر زمینی را تعمیر می کند؛ یک مهندس، در اتاق ژنراتوریک نیروگاه مشغول به کار است؛ مدیر یک کارخانه وارد اتاق کوچکی در کارگاه می شود؛ یک پیمانکار، لوله های فاضلاب را بازرسی می کند. یک خطر مشترک تمامی این افراد را صرف نظر از اینکه در چه صنعتی فعالیت می کنند تهدید می کند. مصدومیت های ناشی از گاز، یک تهدید جدی در هر فضای بسته ایست که جریان آزاد هوا در آن محـدود اسـت.

 فضای بسته( Space Confined ) به فضایی گفته می شود که حداقل یک نفر می تواند در آن وارد شود و وظیفه محول شده را انجام دهد که البته ورودی و خروجی محدودی دارد و برای حضور افراد در مدت طولانی طراحی نشده است. کارفرمایان باید احتمال بروز خطر برای کارمندان خود را در اینگونه مکان_ها ارزیابی کرده و در مرتفع کردن این خطرات بکوشند. در بیشتر موارد یک سیستم کاری ایمن،  نیاز به تجهیزات آشکارسازی گاز مناسب دارد. خطر به سه بخش می تواند تقسیم شود:

• گازهای قابل انفجار
• گازهای سمی
• بالا و پایین بودن بیش از حد گاز اکسیژن

البته به عهده  کارفرمایان است تا راه های دیگر اداره کردن امور در این شرایط و مکان ها را پیدا کنند. اگر چه در بعضی موارد که ناچار به ادامه فعالیت در این شرایط هستیم باید تا حد امکان این شرایط کاری را ایمن ترکنیم.

خطر گازهای سوختی

برای اینکه انفجار رخ بدهد باید حداقلی از گاز یا بخارات قابل انفجار در هوا وجود داشته باشد. این مقدارحداقل را LEL  (حد پایین انفجار) می نامند. در حجم هایی برابر LEL یا بالاتر از آن با وجود یک منبع احتراق ( مانند جرقه یا سطح داغ ) انفجار رخ می دهد. برای اکثر گازهای قابل انفجار LEL پایین تر از۵ درصد حجم است و یک محیط انفجاری که بالای ۱۰ در صد LEL باشد را "منطقه خطر" (Hazardous Area  ) می نامند.

خطرات به طور نمونه از موارد متفاوتی ناشی می شوند: نشتی در لوله های گاز، نشتی از سیلندرهای گاز، نشتی در کارخانه هایی با ژنراتورهای  گازی و در تمام موقعیت های زیر زمینی مانند معادن ، آب و فاضلاب و ... .

متان تقریبا" یک خطر جهانی است.  این گاز بی بو می تواند به طورطبیعی از فساد و زوال مواد آلی در زیر زمین تولید شود.

خطر گازها و بخارات سمی

بر اساس نوع و محیط کار، کارکنان می توانند درمعرض انواع مختلفی از گازهای سمی قرار بگیرند. محیط های کار مختلف باید مورد ارزیابی قرار بگیرند تا انواع خطرات گازی محتمل شناسایی شوند.

برای مثال وقتی که یک ژنراتور در فضای بسته کار می کند کربن مونوکسید خارج شده از اگزوز ژنراتور یک خطر جدی است؛ کارگرانی که در نزدیکی محل هایی با ترافیک بالا کار می کنند در معرض مونوکسید کربن و دی اکسید نیتروژن خارج شده از اگزوز وسایل نقلیه قرار می گیرند. عمل فاسد شدن مواد آلی باعث به وجود آمدن گازهای سمی سولفید هیدروژن و منوکسید کربن می_شود.

خطر بالا یا پایین بودن اکسيژن

مقدار طبیعی اکسیژن در هوای تازه 9/20 در صد است. وقتی که مقدار اکسیژن در محیط از ۱۹.۵ در صد پایین تر و از ۲۳.۵ در صد حجم بالاتر برود آن محیط،، محیط خطر ناک محسوب می شود.

اگر حجم اکسیژن به ۱۷ در صد و پایین تر از آن برسد چالاکی و چابکی بدنی به طور قابل ملاحظه ای کاهش می یابد. اگر چند در صد پایین تر بیاید فورا" باعث مرگ می شود. در این شرایط، بیهوشی آنقدر سریع اتفاق می افتد که فرد متوجه نمی شود چه اتفاقی در حال افتادن است.

بدون تهویه مناسب، عمل ساده تنفس سطح اکسيژن را با سرعت ناباورانه ای پایین می آورد. عمل احتراق هم اکسیژن مصرف می_کند و این بدان معنی است که کارخانه هایی که با سوخت راه اندازی می شوند، محل هایی که در آن ها آتش عریان مانند مشعل وغیره وجود دارد به طور بالقوه مورد تهدید هستند.

یک خطر دیگر که کمتر مورد توجه قرار می گیرد این است که عمل تخمیر محصولات کشاورزی هم اکسیژن مصرف می کند و می تواند در انبار های محصولات کشاورزی خطرات جدی ایجاد کند.

وارد شدن درون لوله ها و دالان های فلزی هم می تواند خطرناک باشد چون امکان دارد خوردگی فلزات باعث پایین آمدن سطح اکسیژن شده باشد. همچنین اکسيژن می تواند جایگزین شود. به طور مثال وقتی از نیتروژن برای پاکسازی لوله های گاز استفاده می شود ورود به داخل لوله بدون انجام عمل تهویه به خاطر نبود اکسیژن بسیار خطرناک است.

سطح بالای اکسيژن هم بسیار خطر ناک است. با کمی بالا رفتن مقدار اکسیژن، فرد توانایی تفکر سالم و عملکرد مناسب را از دست می دهد. اگر سطح اکسيژن بیشتر بالا برود خطر آتش سوزی بسیار زیاد می_شود. موادی مثل لباس و روغن که در حال عادی نمی سوزند، همه در معرض سوختن قرار می_گیرند.

انواع دستگاه های آشکار ساز گاز

دستگاههای قابل حمل و دستگاه های ثابت ( که فضای بیشتری اشغال می کنند ) هر دو در فضاهای بسته استفاده می شوند.

در سیستم های ثابت می توان چند آشکار ساز را به یک مرکز کنترل وصل کرد. وقتی آشکار سازها مقدار خطرناکی از یک گاز را ردیابی کردند؛ مرکز کنترل، فرمان هشدار ( سمعی و بصری ) را فعال می کند. این سیستمها برای مکان هایی که فضای کافی برای این تجهیزات در اختیار دارند مناسب هستند.

از آنجائیکه بیشتر فضاهای بسته بسیار کوچک و محدود هستند استفاده از دستگاههای قابل حمل مناسب تر است. استفاده آسان ( کاربری با یک دکمه ) به معنی حداقل نیاز به آموزش در زمانی است که باید ایمنی رعایت شود. تلفیق چند سنسور در یک دستگاه با هشدارهای واضح سمعی و بصری و حتی لرزشی برای سطوح هشدار از پیش تعیین شده در دستگاه های  قابل حمل، راه حل بسیار مناسبی است.

آشکار سازهای ساده، دارای یک سنسور و برای ردیابی یک گاز می باشند.این دستگاه ها برای موقعیت هایی که امکان وجود خطر توسط یک گاز خاص وجود دارد ایده آل هستند. ساده ترین دستگاه ها، آشکار سازهای یک بار مصرف هستند که از زمان اوّلین استفاده، روشن شده و بدون وقفه برای مدت مشخص   ( معمولا" 2 سال ) کار کرده و بعد از آن عمرشان تمام شود.

دستگاه هایی که کمی پیچیده تر هستند امّا مقدار ناچیزی بزرگترند دستگاه هایی با یک سنسور هستند که صفحه نمایش دارند و مقدار گاز را در محیط نشان می دهند.

بر خلاف دستگاه های یک بار مصرف این دستگاه ها قابلیت تعویض سنسور را دارند. دارای باتری های قابل شارژ یا تعویض پذیر می باشند. معمولا" در این دستگاه ها کاربر می تواند سطح هشدار را تنظیم کند.

بعضی از این دستگاه ها خاصیت  Data Logging  (ثبت داده) را دارند. قابلیتی با ارزش که اطلاعات مربوط به سطح گاز در مقاطع مختلف و هشدارهای راه اندازی شده را در حافظه داخلی ضبط می کند و در فرصت مناسب می توان با استخراج این داده ها اطلاعات ارزشمندی را بدست آورد.

معمولا" در یک محیط احتمال وقوع خطرناشی از بیش از یک گاز زیاد است. در این شرایط باید از آشکار سازهای  چند کاره استفاده کرد. به طور معمول این دستگاه ها تا 4 گاز (در بعضی موارد ۵ گاز) را ردیابی می کنند که در فضای بسته معمولا" گازهای سوختی، مونوکسید کربن، هیدروژن سولفید و اکسیژن اندازه گیری می شوند. حجم بزرگتر این دستگاه ها این امکان را به ما می دهد تا از صفحه نمایش بزرگتری که اطلاعات بیشتری را نمایش می دهد استفاده کنیم. 

بعضی از این آشکارسازهای چند گازه دارای یک پمپ مکش داخلی می باشند که با استفاده از آن می توان یک لوله یا شلنگ را وارد فضای بسته کرد در حالی که کاربر دستگاه هنوز خارج از فضای بسته است. در این حالت می توان به راحتی، بدون خطر کردن و وارد شدن به فضای بسته هوای داخل را آزمایش کرد. واضح است که  لوله نباید دارای پیچ خوردگی باشد و یا هر چیزی مانند گرد و خاک راه نمونه گیری را بسته باشد. باید توجه داشت که باید زمان کافی را به دستگاه برای کشیدن هوا به داخل دستگاه و برخورد آن با سنسورها داد.

اندازه گیری با فاصله ی زمانی به طور مشخص در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی مؤثر است. مثلا" در زمانی که یک مخزن سوخت مایع با گاز خنثی شستشو داده می شود می توان از دستگاه های قابل حمل برای رصد کردن چگونگی پایین آمدن سطح گاز سوختی درون مخزن استفاده شود.

خصوصیات جهانی

انتظار می رود هر دستگاه آشکارسازگاز، یک سری خصوصیات حداقلی را دارا باشد.

از آنجا که این دستگاه ها در بسیاری از موارد برای حفظ جان افراد بکار می رود باید بالاترین سطح ایمنی و اعتماد به دستگاه وجود داشته باشد. چون معمولا" این دستگاه ها در شرایط کارگاهی سخت نگهداری می_شوند باید قطعات الکترونیکی آنها در محفظه ای بسیار مقاوم و ضد ضربه جای داده شوند حتی می توان از یک روکش لاستیکی اضافی برای صدمه ندیدن ظاهر دستگاه استفاده کرد.

چون باید هوا به سنسورها برخورد کند هیچ آشکارسازی نمی تواند به طور کامل از محیط بیرون عایق باشد امّا حداقل باید در مقابل گرد و خاک و آب عایق بوده واز همه مهمتر، از آنجایکه این دستگاه ها در شرایط سخت محیط ( نور کم، فضای کم و ... ) مورد استفاده قرار می گیرند باید کاربری آن ها ساده و آسان باشد. هر چقدر که قطعات الکترونیکی و نرم افزار دستگاه پیشرفته باشد، کاربران با دستگاه احساس راحتی بیشتری داشته و مواقع ضروری از آن به راحتی استفاده کنند.

 ورود  به فضاهای بسته – آیا آشکار ساز گاز شما برای این کار مناسب است ؟

حتی در بهترین شرایط،  کار در فضاهای بسته ( Space Confined ) بسیار مشکل است. کاربران معمولا" باید علاوه بر لباس کار محافظ و مناسب انواع واقسام تجهیزات و ابزارآلات را با خود حمل نمایند.

آخرین مسئله ای که هرکس نیاز دارد در چنین شرایطی نگران آن باشد ایمنی و سلامت  خود و در نهایت آشکارساز گازی است که از آن استفاده می کند.

این آشکار سازها باید برای ورود به فضاهای بسته طراحی شده باشند، کاربری آنها راحت باشد و حتما" دارای صفحه نمایش بزرگ، شفاف و خوانا باشند.

بر طبق استاندارد سلامت، ایمنی و محیط زیست ( HSE ) در کشور انگلستان، فضای بسته ( Space Confined ) به هر مکانی ازجمله هر دالان، تانک، سیلو، چاهک، کانال، لوله، دودکش، چاه و مکان هایی شبیه به اینها گفته می شود که بنا بر ذات بسته بودنشان، احتمال وقوع خطرات غیرقابل پیش بینی وجود دارد.

این تعریف تقریبا" شامل تمام فعالیت های صنعتی می شود امّا به طور خاص در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، برق، مخابرات و آب و فاضلاب کاربرد دارد. علاوه بر این ها، در هر صنعتی  که با انواع گازهای سوختی و سمی سروکار داریم، امکان بوجود آمدن خطرات گازی وجود دارد.

اگر چه بهترین توصیه این است که تا حد امکان وارد فضاهای بسته نشوید، امّا مطمئنا" این گزینه همیشه امکان پذیر نیست. در تمام صنایع فوق الذکر موقعیت هایی بوجود می آید که در آن کارگران، تعمیرکاران و پرسنل باید برای بازرسی، تعمیرات روزمره، تعمیرات اضطراری و حتی عملیات نجات وارد فضاهایی شوند که پتانسیل ایجاد خطرات گازی در آن بسیار زیاد است .

مصرف کنندگان و کاربران دستگاههای آشکار ساز گاز به طور معمول باید ازمیان طیف وسیعی از انواع دستگاه ها ومدل های مختلف دستگاه مورد نظر خود را انتخاب کنند.از دستگاه های بزرگ با پمپ داخلی تا دستگاه های کوچک یک بار مصرف، از دستگاه های با کیفیت وپیشرفته تا دستگاه های ارزان و بی کیفیت.

پس ما چطور می توانیم انتخاب صحیح انجام  دهیم. یک دستگاه آشکار ساز قابل حمل خوب کدام است؟ چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟

هر دستگاه آشکار ساز مناسب باید حداقل دارای ۵ ویژگی زیر باشد :

• کاربری ساده و آسان
• صفحه نمایش خوانا شفاف و روشن
• باتری قوی و مناسب ( برای پوشش حداقل یک یا دو شیفت کاری )
• ساختار محکم و قوی
• آشکار سازی قابل اطمینان و دارای تائیدیه های ضد انفجار بین الملّلی

امّا ما معتقدیم نکته ای که در انتخاب یک دستگاه آشکارساز گاز بسیار مهم است و معمولا" خریداران در توجه به آن غفلت می_کنند وجود عاملیت خدمات پس از فروش با کیفیت، سریع  و توانمند می باشد. حتی بهترین دستگاه ها بدون داشتن خدمات پس از فروش، بدون کاربرد و از رده خارج خواهند بود.